Ekspozitë me fotografi të viteve 90-ta në Kosovë, nga fotoreporteri kroat Zoran Filipovic

Zoran Filipović Zoro
1991
Kujtimet zbehen dhe harresa është e pangopshme. Vetëm një pjesë shumë e vogël e kujtesës individuale arrin të destilohet në kujtesë kolektive. Humbja që ndodh aty është tashmë e madhe. E megjithatë, kujtesa e individit, ai shalli i Veronikës, është e vetmja gjë prej ku është fshirë historia. Dhe kjo shpesh përvidhet para filtrave të ngjyrosur të ideologjisë, politikës, industrisë së harresës, të dëshirave e qëllimeve të mira, dhe të këqija gjithashtu. Kujtesa personale, megjithatë, është një substancë që duhet konsumuar si ilaç. Sado e hidhur të jetë, dhe sado të kushtojë mospërshtatja e saj.
Për gati gjysmë shekulli verat i kaloj në ishullin e Shipanit. Duke folur për ditët e luftës në Dubrovnik, fqinji im Tonçi, i cili është tërhequr nga jeta publike, kësaj vere më tha: “Nëse vërtet dëshironi të dini diçka për atë kohë, ekziston një njeri që ka folur gjithnje të vërtetën dhe të cilit mund t’i besoni deri në fund. Lexoni librin e Zoran Fillipoviq Ditari i vdekjes.” Dhe, pak si i turpëruar shtoi: “Edhe mua më përmend aty.” Për të ma lehtësuar punën, shkoi në Dubrovnik, e huazoi librin dhe ma solli. Përse po e përmend tash këtë gjë? Sepse fqinji im ishte një nga njerëzit kyç përmes të cilëve, në fshehtësi, natën e nëpër ishuj, armatosej Dubrovniku. Në këto njëzet e pesë vjet ai nuk e harroi Zoran Fillipoviqin, me të cilin ishte takuar atëherë. Fillipoviqi ia kishte kushtuar disa rreshta të bukur në librin e tij. Kur, i prekur dhe i mahnitur nga libri dhe nga vlera e tij e lartë letrare, arrita të njihja autorin, ia përmenda fqinjin tim. Pas një çerek shekulli, edhe Zoran Fillipoviq e kujtoi atë.
“Ekziston njëri që fliste të vërtetën” kjo ishte gjurma që la pas vetes Zoran Fillipoviq. Ai ishte një legjendë e fotografisë së luftës, me pseudonimin Zoro, ndërsa mediat më të rëndësishme botërore publikonin fotografitë e tij. Ishte ai që fotografoi aty ku nuk mundi askush, kur ishte tepër rrezik, kur rrezikohej jeta, kjo e vetmja. Sikur vuri veten në bast. Dhe gati sa nuk e humbi bastin pikërisht aty ku më së paku pritej. Përshkoi gjithë Kroacinë dhe pa fytyrën e ngjarjes, fytyrën e vendit. Falë tij, e panë edhe të tjerët dhe mund ta shohin edhe sot, ata që kanë shikim të qartë, ata pamjet e të cilëve janë fshirë ose ua kanë fshirë dhe ata që një kohë kanë hequr dorë të shihnin.
Fotografia e Zoran Fillipoviqit heq dorë nga ngjyra (dhe nga çdo shkëlqim) dhe mbetet në marrëdhënien e pakorruptueshme mes të zezës dhe të bardhës: dialogjët bardh e zi përmes grisë përcjellin megjithatë mesazhe me ngjyra të forta. Në rrugën e Vukovarit shtrihet një trup i pajetë. I duket një dorë, tjetra mungon, thyer si një kukull dyqani. Njollat në rrugë duken sikur njollat e përditshmerisë së qytetit, vaj motori ose diçka tjetër. Nuk ka ngjyrë që e thotë se këto njolla janë gjaku. E gria duket e skuqur me buzëkuq që sa vjen e shndërrohet në një ngjyrë mungese. Këto njolla rrugësh në fotografinë e tij janë ajo që Roland Barthes e quan punctum. Ky punctum tek Zoran Fillipoviq zhvendoset nga qendra e skenës drejt kufijve të butë të hapësirës, nga drama e ngjarjes tek detajet dytësore të skenës. Nuk dëshiron të na bind, por sa më e heshtur pamja, aq me tronditëse befasia.
Në shkretëtirën e mjegulltë të tokës së Voçinit, njerëzit e larguar, gërmadha të mbetura: një sfumato shkatërrimi. Njerëzit qëndrojnë si në përjetësi. Si të kishte rënë mbi dhe e goditur Rruga e Qumështit. Gjithçka është e qetë dhe e largët, nuk dihet nëse koha ka ndaluar para apo pas. Dhe syri që tërhiqet vazhdimisht nga plani i parë, papritur në të gjen diçka të pazakontë: diçka me kreshtë, si një gjel i ngordhur. Por nuk ka kush ta zgjojë mëngjesin. Nuk është gjel, por një bombë. Kështu njeriu, ne plan të dytë, me shpinën kthyer ulur në Brest para urës ku kalon treni. Ne një hapesirë që nuk është plan, por paraplan në tokë shtrihen bombolat e gazit. Duket se keto jane armet e atyre qe s`kane me se të mbrohen. Po, në Brest ka mbetur edhe një qen. Qëndron para një shtëpie që me siguri është bosh. Ai ndan të njëjtin punctum me detajin e një fotografie tjetër, ku pas hekurave të karrocës së refugjatëve, shtëpia largohet si një jastëk i butë. Në Voçin, një burrë është kthyer nga tragjedia që nuk e shohim dhe, ndoshta duke qarë, është mbështetur mbi raftin me vazo lulesh, mbi lumturinë e dikurshme. Pak më tutje, një tjetër fotografi bardh e zi barazon përmes rrugës së shkurtër të vdekjes të vrarin, të gjallin që e varros dhe tokën që është gati ta përpijë. Dheu i saj është gjeografi dhe histori.
Sa bukur digjet Vinkovci! Dhe si e nxjerr drita e zjarrit errësirën e plotë!
Zoti dhe e vërteta janë në detaj: zemrat e ngrira lexohen në fotografitë e Fillipoviqit. Ishte Viti i Ri i vjetër në Vukovar, 1991. Në rrugën e mbuluar me borë shihen gjurmë të panumërta këmbësh, por njerëzit mungojnë. Një ndërtesë e vogël duket se e ruan fasadën e saj të stolisur. Nga dritarja shihet se brenda nuk ka më asgjë. Një llambadar i prerë në kokë varet përmbys. Një grua e përkulur e trishtuar, duke parë veten, shton gjurmët e saj tek të tjerat.
Në pjesën e brendshme të botimit gjerman të Ditari i vdekjes autori vendosi fotografinë e bibliotekës së djegur të Vinkovcit. Dhe vetëm fjalët e tij mund t’i qëndrojnë përkrah këtyre imazheve, prandaj po i citoj:
“Përballë Shtëpisë së Zejtarëve ishte biblioteka. Tani është një varrezë librash të djegur. Raftet metalike pothuajse janë shkrirë nga zjarri. Mbi to ka mbetur hiri i palosur si dikur librat prej të cilëve lindi. Libra prej hiri. Kur i prek, shpërbëhen në një masë pa formë. Si në ndonjë përrallë për vende të mallkuara ku një shtrigë ka hedhur mallkimin e saj. E imagjinoj fundin ndryshe: që librat nga hiri, në prekje, të kthehen sërish në të vërtetë. Ndërsa ec midis rafteve, këmbët më zhyten thellë në hi. E di, e ndiej që në atë hi është shkruar përgjigjja e fshehtë. Ndjej një nderim të frikshëm teksa këmba më zhytet butë në masën gri fisnike, ndërsa me lëvizje të kujdesshme ngre re të imëta që ngjiten lart e zhduken të lira në ajër. Kujtoj histori të ngjashme, si biblioteka e Aleksandrisë, e shkatërruar nga barbarët. Apo si librat e djegur publikisht në Berlin. Historia gjithmonë përsëritet. A kemi mësuar gjë?”
Biblioteka e djegur e Vinkovcit shpalos një nga motivet qendrore të këtyre fotografive dhe të këtij libri: marrëdhënien mes njeriut dhe hirit. “dhe në pluhur do të kthehesh”; “as vendi yt s’do të të kujtojë më”. A duhet të nënkuptojë kjo se njeriu nuk e kujton më vendin e vet, edhe kur është bërë grimca e fundit pluhuri në dritën përfundimtare? Mos vallë ato grimca që gjithmonë ngrihen rreth nesh, edhe kur përpiqemi t’i fshijmë, janë kujtesa e heshtur, mbështjellësja e botës? A i bëjmë nder më të madh vuajtjes me kujtesë apo me harresë? Harresa ndihmohet së tepërmi, thirret dhe privilegjohet gjithmonë, pa ndier trazimin e paralajmërimit. E vërteta gjithmonë zgjedh anën më të vështirë.
Atë anën më të vështirë e zgjodhi dëshmitari i saj, Zoran Fillipoviq.
Zhelka Çorak