Lufta kunder desinformimit e mbeshtetur nga ambasada amerikane
Në mbështetje të ambasadës amerikane në Prishtinë, Asociacioni i Gazetarëve të Kosovës sjellin pervojat ngadhënjyese dhe këndvështrimet e ekspertëve amerikanë në lidhje me luftën kundër desinformimit.
Dokumentari televiziv “Mendo si verifikues faktesh” mbi edukimin mediatik, i prodhuar nga Asociacioni i Gazetarëve të Kosovës tregon se si peizazhi mediatik i Kosovës përbëhet nga dy nivele: mediat kombëtare dhe mediat rajonale. Vendi ka 19 stacione televizive operative, 86 radio stacione, 41 platforma televizive kabllore dhe 97 ofrues të shërbimeve të prodhimit audio/video. Mediave në Kosovë nuk u kërkohet që të regjistrohen në mënyrë specifike si media – ato regjistrohen si subjekte afariste. Viteve të fundit, peizazhi mediatik i Kosovës është rritur, me kompani të reja mediatike që themelohen çdo vit.
Ka periudha kur mediat e njëanshme – media që kanë agjenda të caktuara – lulëzojnë. Këto periudha përfshijnë kohën e zgjedhjeve, pandemisë, krizave e kështu me radhë. Këto pseudo-media themelohen me të vetmin qëllim që të ndjekin agjenda të fshehta të cilat nuk zbulohen kurrë nga audienca. Megjithatë, Kosova nuk është aq toleruese sa disa vende tjera kur bëhet fjalë për propagandën e huaj, duke përfshirë këtu edhe rajonin.
Demokracitë e përparuara si Shtetet e Bashkuara zbulojnë se “Edukimi mediatik” është zgjidhja e vetme për ta luftuar dezinformimin dhe keqinformimin që bëhet nga disa grupe të caktuara. Duke qenë kështu, Shtetet e Bashkuara kanë kontribuar jashtëzakonisht shumë në këtë çështje duke krijuar institucione, organizata, institute dhe mekanizma të tjerë për t’i edukuar qytetarët e saj në lidhje me konsumin e lajmeve dhe, në përgjithësi, mediat.
Tani do të mësojmë më shumë rreth edukimit mediatik: çfarë bën, çfarë synon të bëjë dhe çfarë rezultatesh të arrihen.
Çfarë është në të vërtetë edukimi mediatik? Si mundet shoqëria jonë t’i përvetësojë dhe të ndërmarrë veprime bazuar në këto praktika amerikane?
Edukimi mediatik mund t’i ndihmojë qytetarët që të jenë konsumues më të mirë të lajmeve dhe t’i ndihmojë që të mësojnë se si t’i dallojnë lajmet nga dezinformimi, keqinformimi dhe propaganda.
Njerëzit më me ndikim të Amerikës që po merren me këtë fenomen priren ta konsiderojnë këtë si detyrë qytetare, ndërkohë që punojnë për teknika dhe mjete për ta bërë të gjithë shoqërinë më të edukuar në lidhje me mediat.
A i jemi qasur shumë vonë këtij problemi? A ka ekzistuar ky problem gjatë gjithë kohës? A po bëjmë atë që duhet për të krijuar konsumues më të mirë të lajmeve? Ku gabuam dhe si mund të korrigjohemi? A është edukimi mediatik detyrë qytetare?
Për më tepër, në pyetjen tonë se cili grup është më i vështirë për t’u arritur në lidhje me edukimin mediatik, ne morëm përgjigje të ndryshme nga këndvështrime të ndryshme. Kjo na bëri të besojmë se nuk ka grupe të caktuara dhe se nga Edukimi Mediatik do të përfitojnë të gjithë pavarësisht nga mosha apo bindjet e tyre.
Këto janë disa nga pyetjet për të cilat do t’i gjeni përgjigjet si më poshtë. DONE!
Graham Brookie – DFRLab i Këshillit Atlantik:
Edukimi mediatik është detyrë qytetare. Është gjëja që mbron shoqërinë tonë, gjëja që e mban shoqërinë të lirë dhe të hapur, mundësitë që kemi e që shkojnë së bashku me këtë, punë të mira, llogaridhënie dhe sistem shëndetësor, të gjitha këto – e gjitha varet nga ne, nëse duam të kemi një grup të përbashkët faktesh dhe mënyra kryesore se si ne e arrijmë këtë, pra institucioni kryesor që e bën këtë gjë- është media e pavarur dhe mënyra se si ne i mbajmë mediat të pavarura është duke pasur një popullatë/komunitete që e vlerësojnë median e pavarur. Ky pra është i tërë kuptimi i edukimit mediatik; ka të bëjë me ofertën dhe kërkesën për media të pavarura dhe faktet që i paraqesin ato. – DONE!
Charles Salter – Projekti “Literacy News”
Përmes edukimit mediatik njerëzit po mësohen se si të mendojnë për lajmet dhe jo çfarë të mendojnë për to dhe slogani që neve vërtet na pëlqen është: ne po krijojmë një të ardhme të bazuar në fakte. Shkollat tona, ato që me të vërtetë po i qasen me seriozitet edukimit mediatik, e shohin atë si një aftësi themelore për çdo nxënës që ndjek lëndën e educates qytetare – pra, është një nga mënyrat se si të bëheni qytetar i përgjegjshëm. D.m.th, ju dëshironi të bëni zgjedhje të mira pa marrë parasysh nëse jeni në një kabinë votuesish apo diku tjetër, por gjithashtu nuk duhet të përhapni dezinformata te qytetarët e tjerë, kështu që është absolutisht detyrë qytetare për njerëzit që jo vetëm të edukohen në lidhje me lajmet, por edhe të praktikojnë edukimin mediatik kur i ekspozohen lajmeve. Duke ditur këtë, dua të theksoj se në çdo shoqëri që synon ta luftojë dezinformimin dhe keqinformimin – qytetarët e kanë rolin e vet, por edhe gazetarët e kanë rolin e vet. Gazetarët duhet të jenë transparentë në punën e tyre dhe t’i lënë njerëzit të shohin se si i prodhojnë lajmet që lexuesit ose shikuesit i konsumojnë, duke përfshirë këtu edhe momentet kur bëjnë ndonjë gabim – duhet të jenë plotësisht të hapur dhe ta korrigjojnë atë gabim sa më shpejt që të jetë e mundur. Pa këto dy elemente besimi në media zvogëlohet, dhe nëse nuk e keni besimin… është pra shumë e lehtë dhe nëse shoqëria nuk të beson për diçka, është shumë e lehtë thjesht të etiketosh diçka që nuk të pëlqen si lajm i rremë ose dezinformim. sepse tashmë njerëzit janë skeptikë.
Nicholas J. Cull – historian dhe profesor në programin Master në Diplomaci Publike në Shkollën Annenberg për Komunikim dhe Gazetari në Universitetin e Kalifornisë Jugore
Mendoj se është shumë e rëndësishme të zhvillohet edukimi mediatik. Mendoj se duke arsimuar popullatën në lidhje me edukimin mediatik, zbehim ndikimin e propagandës. Dijetarë, ne e dimë se kjo nuk e zgjidh problemin në tërësi, sepse ekziston ky fenomeni që ne e quajmë “efekti i personit të dytë” e që është ajo që kur ju i shpjegoni dikujt fuqinë e propagandës ose reklamës apo diçkaje të tillë, ata shqetësohen për mënyrën se si do të ndikohet fqinji i tyre, më shumë sesa për mënyrën se si do të ndikohen ata vetë, por është e qartë që kjo i përmirëson pak gjërat dhe mund ta zbehë fuqinë e mediave malinje dhe mendoj se e zvogëlon çrregullimin që vjen veçanërisht nga një media e re.
John Watson – Universiteti Amerikan
Mendoj se të kuptuarit e funksionit të gazetarisë duhet të jetë absolutisht detyrë qytetare në çdo demokraci dhe fëmijët duhet të mësojnë për gazetarinë ashtu siç mësojnë të lexojnë. Kjo gjë është po aq e rëndësishme sa votimi, po aq e rëndësishme sa çdo detyrë tjetër qytetare. Demokracia nuk mund të funksionojë nëse
popullata nuk e kupton konceptin bazë të edukimit mediatik dhe sa e rëndësishme është që një qeveri të funksionojë siç duhet. Është absolutisht thelbësore.
Alexa Volland, Rrjeti i Adoleshentëve për Verifikimin e Fakteve ‘’MediaWise’’ – Poynter
Mendoj se kurrë nuk është herët që të rinjtë të fillojnë të mësojnë se si të mendojnë në mënyrë kritike, sepse kur përmendim edukimin mediatik, mund ta përdorim lirisht edhe termin të menduarit kritik. Kjo është ajo që në të vërtetë qëndron si bazë e edukimit mediatik dhe mendoj se një pjesë e madhe e edukimit mediatik ofrohet në moshë të vonshme, pra 18 deri në 24 vjeç, mu në kohën kur këta të rinj kanë të drejtë të votojnë, e që unë mendoj se është tepër vonë. Mendoj se ne vërtet kemi nevojë për edukim gjithëpërfshirës mbi mediat digjitale qysh në nivelet e klasës fillore, sepse këto janë aftësi vërtet thelbësore që të rinjtë mund t’i përvetësojnë dhe zhvillojnë gjatë pjesës së mbetur të jetës së tyre.
Alex Mahadevan – Menaxher i Programit ‘’MediaWise’’ – Poynter
Mjafton vetëm një gabim i vogël nga një gazetar dhe qindra njerëz e humbin përgjithmonë besimin në agjencinë lajmeve, dhe ky gabim ose ajo rrëmujë mund të ndodhë për shkak të të keqkuptuarit të etikës së medias. Mendoj se etika mediatike është tepër thelbësore për edukimin mediatik, sepse edukimi mediatik ka të bëjë me të mësuarit e njerëzve se si t’i kuptojnë lajmet dhe të gjejnë burime të besueshme mediatike. Burimet mediatike duhet të jenë të besueshme që kjo të funksionojë, pra, që edukimi mediatik të funksionojë – ne kemi nevojë për media të besueshme, prej të cilave padyshim kemi shumë, dhe disa nga më të mirat prej këtyre mediave kanë udhëzime publike në lidhje me etikën, kanë një shkallë të madhe transparence. Këto dy gjëra krijojnë besim në media dhe ndihmojnë në përmirësimin e edukimit mediatik, ndaj mendoj se etika mediatike është thelbësore për edukimin mediatik.
Geoffrey Cowan – avokat amerikan, autor dhe profesor në Universitetin e Kalifornisë Jugore
Etika e medias dhe etika e gazetarëve është padyshim jashtëzakonisht e rëndësishme dhe jam i sigurt se kjo është pjesë e asaj që ju do t’ua mësonit të tjerëve. Në shtetin tonë, ato nuk janë të zbatueshme për shkak të amendamentit të parë. Njerëzit shprehen lirshëm në këtë vend. Dhe unë mendoj se kjo gjë është e pabalancuar dhe kam shumë besim në këtë gjë, por në shtetet ku kushtet janë të tjera, mund të zhvillohet një parim etik që do të ishte i qartë.
Neil Brown – President i Institutit Poynter
Në fakt do të thosha se filloi para vitit 2016. Viti 2016 ishte, në një farë shkalle, një shpërthim i problemit të lajmeve të rreme dhe sulm ndaj informimit, por sinqerisht, është ndërtuar përgjatë një periudhe të caktuar, për më shumë se një dekadë do të thosha, me përhapjen e mediave sociale, televizionit kabllor 24/7 dhe ku organizatat mediatike vetëm po e plotësonin orarin dhe nganjëherë edhe po e humbnin kontekstin, duke transmetuar imazhe të tepruara, dhe edhe njerëzit/qytetarët – sepse të gjithë kanë smartfonë – filluan të mendonin se mund të fillojnë të japin informata që u përshtaten interesave ose nevojave të tyre. Pra, ka filluar para vitit 2016 dhe mendoj se ne duhet ta pranojmë këtë dhe madje ka pasur përpjekje për edukim mediatik këtu në Shtetet e Bashkuara edhe përpara iniciativës së Poynters, kryesisht me fëmijët e shkollave në mënyrë që të bëhen konsumues më të mirë të lajmeve dhe informacionit dhe do të nevojitet kohë e konsiderueshme që brezat të ndryshojnë dhe marrin përgjegjësi për informacionet që i marrin. Por unë mendoj se ajo që ndodhi është se, në vitin 2016 kur disa politikanë filluan të përdorin fraza si “lajme të rreme” dhe filluan t’i konsideronin mediat dhe organizatat e lajmeve si armike, mendoj se ishte e qartë se gjithnjë e më shumë do të duhej bërë për t’i fuqizuar qytetarët që të marrin pronësinë e informacionit dhe cilësinë e informacionit që në mënyrë që të mund të merrnin vendime më të mira për veten e tyre.
Nancy Soderberg – Drejtoreshë e lartë e NDI Kosovë
Pa edukim mediatik, demokracia e Kosovës thjesht nuk do të funksiononte, prandaj ky program që po e bëni ju, puna me mediat… ne kemi një bashkëpunim të ngushtë me AGK-në këtu në Kosovë, po punojmë me partitë politike, me parlamentin, duke u munduar të sigurohemi që të gjithë të kuptojnë rëndësinë e verifikimit të fakteve. Është sfidë globale dhe Kosova është më e digjitalizuar se vendet e tjera, por ajo ende përballet me të njëjtat sfida, kështu që veçanërisht në të gjithë rajonin ne përballemi me shumë dezinformata kineze dhe veçanërisht ruse që vijnë direkt nga Moska në tregun e këtushëm. Sputnik po shet hapur dezinformata dhe kjo është pjesë e përpjekjes së Presidentit Putin për ta destabilizuar jo vetëm vendin tim, Shtetet e Bashkuara, por edhe Kosovën dhe Ballkanin Perëndimor duke shitur narrativa anti-perëndimore, antidemokratike. Sondazhi ynë tregon se disa nga ndjenjat e autoritarizmit autokratik po depërtojnë edhe në rininë e Kosovës. Disa nga të rinjtë tanë në rrethana të caktuara thonë se është në rregull të shkelësh të drejtat e njeriut. Kjo është baza e autoritarizmit që përhapet edhe këtu në mesin e të rinjve në Kosovë. Pra, mendoj se kambanat e alarmit duhet të bien dhe edukimi mediatik duhet të fillojë qysh tani dhe në moshë shumë të hershme dhe kjo është detyrë qytetare e të gjithëve. Demokracia nuk do të mund të funksionojë pa të.
Gordon Stables – Drejtor, Shkolla e Gazetarisë, Shkolla Annenberg për Komunikim dhe Gazetari, Universiteti i Kalifornisë Jugore
Problemi është se ne kurrë nuk krijojmë rutina të shëndetshme publike. Sa herë që mendoj për edukimin mediatik, them: a e konsumoni ju si qenie njerëzore median në të njëjtën mënyrë si prindërit tuaj dhe përgjigjja është gjithmonë jo. A i konsumojnë akoma prindërit (nëse janë gjallë) mediat në të njëjtën mënyrë sikur kur ishin në moshën tuaj– përgjigjja është jo. Çfarë kemi bërë ne si një ndërhyrje e menduar mirë për ta ndryshuar mënyrën se si ju ose prindërit tuaj, apo edhe fëmijët tuaj, t’i konsumoni lajmet dhe gjëja e fundit që po më vinte në mend ishte: para se të filloni me lajme të rreme, filloni me “dietën” – metaforë e fuqishme kjo. Jemi në të njëjtën pikë kthese ku disa njerëz jetojnë në një fermë dhe ‘’ushqimi nga ferma në tavolinë’’ është nocion shumë i fjalëpërfjalshëm dhe disa njerëz ende jetojnë në një botë ku i marrin lajmet e tyre nga komunitetet lokale – kjo është e vërtetë kudo në botë. Shumica prej nesh jetojnë në një botë ku nuk e shohim ushqimin derisa të na servohet në tavolinë, dhe në të njëjtën mënyrë, kurrë s’i shohim lajmet tek prodhohen derisa të na transmetohen.
2.
Përderisa në Shtetet e Bashkuara, janë krijuar shumë programe për t’i edukuar qytetarët për konsumin e mediave dhe lajmeve, ka ende vende si Kosova që nuk i kanë të njohura ato teknika dhe mjete. Shumë programe kanë demonstruar se janë produktive dhe të suksesshme në Shtetet e Bashkuara, si Projekti i Edukimit Mediatik, Programet Axios, Instituti Poynter dhe degët e tij, dhe shumë të tjera. Për të kuptuar
më mirë se çfarë është bërë deri tani, si është trajtuar kjo temë dhe çfarë duhet bërë në vijim, ndiqni elaborimin në vijim.
Duhet përmendur se Kosova ka ende rrugë të gjatë për të bërë drejt përfshirjes së praktikave të tilla të avancuara, sepse nëse jo asgjë, mund të thuhet se është bërë shumë pak në këtë drejtim. DONE!
Charles Salter – Projekti i Literacy News
Pra, Projekti ‘’News Literacy’’ është projekt kombëtar, jopartiak, jofitimprurës këtu në Shtetet e Bashkuara dhe që nga viti 2008, ne i kemi ndihmuar mësuesit t’u mësojnë nxënësve të tyre se si të bëhen konsumues më të zgjuar të lajmeve, si ta dallojnë të vërtetën nga trillimet, si të bëhen kritikë ndaj lajmeve që lexojnë, por jo edhe cinikë ndaj tyre. E kemi bërë këtë gjë tash e 14 vjet dhe duke filluar nga ky vit ne në fakt po fillojmë të punojmë edhe me publikun e gjerë, sepse ndërkohë që ne duhet ta përgatisim gjeneratën e ardhshme të votuesve tanë që të edukohen në lidhje me lajmet, ne kemi edhe gjenerata të votuesve aktualë që nuk i kanë mësuar kurrë këto aftësi dhe tash po luftojnë me sasinë e dezinformatave dhe keqinformatave që shohin në internet dhe po merren me këtë gjë dhe mënyrën se si t’i dallojnë faktet nga të pavërtetat në lajmet që i lexojnë.
Graham Brookie – DFRLab i Këshillit Atlantik:
Asaj që DFRLab i kushton vëmendje janë informatat lidhur me atë cfarë po ndodhë në botë dhe nëse narrativa dhe mjedisi i informacionit është përhapur nga platforma në platformë… pra ne lexojmë nëse diçka shfaqet në Facebook dhe më pas raportohet nga media apo anasjelltas…. pra, ne i shikojmë bazat e kësaj, ne shikojmë se si të gjitha këto përbashkohen duke u munduar që të gjejmë se ku ka mospërputhje ose gënjeshtra ose dëme ndaj asaj që ne do t’i quanim fakte të përbashkëta nga të cilat varet demokracia. Dhe për ne, kjo është me të vërtetë e rëndësishme sepse zakonisht shpërfillet fakti pse media ka rëndësi ose mund të duket se po ndodhë kështu, por është një grup i përbashkët faktesh nga të cilat varet demokracia, prandaj media e pavarur është thelbësore që kjo gjë të ekzistojë. Kjo është pra arsyeja pse një grup faktesh të përbashkëta ka kaq shumë rëndësi për demokracinë e cila nuk do të ekzistonte pa një grup faktesh të përbashkëta përmes të cilave ne bashkohemi si qytetarë për të marrë vendime që janë të mëdha për secilin nga komunitetet, vendet tona.
Neil Brown – President i Institutit Poynter
Poynter është një institut profesional që punon me gazetarë profesionistë në mbarë botën për të avancuar zanatin e gazetarisë, etikën e tyre, etikën e gazetarit të tyre, tregimin, raportimin, punën digjitale, udhëheqjen, me besimin se gazetaria e mirë është e dobishme për demokracinë dhe e mirë për qytetarët. Në pesë vitet e fundit ne e kemi zgjeruar fushëveprimin duke përfshirë jo vetëm mësimdhënien e gazetarëve profesionistë, por në thelb si seli për verifikimin e fakteve në Shtetet e Bashkuara me PolitiFact që është në pronësi të Poynter dhe është organizata më e madhe e verifikimit të fakteve politike në Shtetet e Bashkuara. Ne jemi gjithashtu shtëpia e rrjetit ndërkombëtar të verifikimit të fakteve, që mbështet verifikuesit e fakteve në të gjithë globin për të siguruar kontroll cilësor të fakteve dhe gazetari të pavarur dhe kontroll të pavarur faktesh në mbarë globin. Dhe ne jemi krijuesit e MediaWise, një program i edukimit mediatik që po funksionon tani në mbarë globin për të punuar qysh nga shkolla e mesme, shkolla fillore – me fëmijët, e
deri te të moshuarit për t’i ndihmuar që të edukohen dhe t’i kuptojnë vetë dallimet midis fakteve dhe të pavërtetave në internet.
Joy Mayer – Drejtor në Trusting News (Instituti Amerikan i Shtypit)
Ne punojmë me gazetarët për të demonstruar se çfarë e bën informacionin e tyre të besueshëm. Ne u kujtojmë atyre se ka shumë informacione të papërgjegjshme dhe konsumuesit e lajmeve e kanë shumë të vështirë të kuptojnë se çfarë të besojnë dhe çfarë të mos besojnë. Pra, nëse një titull nga një televizion me reputacion, gazetë, ose radio stacion shfaqet në rrjetin social të dikujt ose shfaqet në televizor në palestër, pranë informacionit të papërgjegjshëm, është vërtet shumë e vështirë të dallosh se cili është cili, kështu që ne i këshillojmë gazetarët të kenë parasysh këtë dhe të pranojnë se ka shumë informata të papërgjegjshme në botë dhe të thonë: ja çfarë e bën punën tonë të besueshme, ja pse ju ftojmë të konsumoni informacionin tonë në një mënyrë ashtu që të ndiheni rehat me të. DONE!
Alanna Dvorak – Menaxhere e Trajnimit Ndërkombëtar në Rrjetin Ndërkombëtar të Verifikimit të Fakteve – Poynter
Ajo që është me të vërtetë e rëndësishme është se dezinformimi dhe keqinformimi tani kanë kaluar në nivel global. Gjërat janë globalizuar falë teknologjisë dhe prandaj është mirë të lidhesh me njësi të tjera të verifikimit të fakteve jashtë vendit tënd, në mënyrë që të mund të qëndrosh në larg dezinformatave dhe keqinformatave qysh në fillim. Një nga gjërat që RrNVK ka ndihmuar janë risitë e ndryshme që kemi bërë, specifikisht aleanca e verifikimit të fakteve mbi koronavirusin ku gjenden njësitë e kontrollit të fakteve në të gjithë globin, dhe ku janë vënë në pah keqinformimet dhe dezinformatat që po dilnin në lidhje me koronavirusin. Së fundmi ne kemi bërë të njëjtën gjë edhe me aleancën e fakteve të Ukrainës që u drejtua nga Maldita.es e cila është një njësi e kontrollit të fakteve në Spanjë. Ata kanë ndihmuar në zbulimin e keqinformatave dhe dezinformatave, sepse sa më shumë njësi që mund ta verifikojnë ose përgënjeshtrojnë atë, aq më i madh është ndikimi. Ndikimi është shumë i rëndësishëm në verifikimin e fakteve. Gjithçka po qëndron tek mediat sociale dhe vendit prej ku e marrin njerëzit informacionin. Twitter me të vërtetë ka primatin në Shtetet e Bashkuara. Në vende tjera, Facebook është rrjeti social më i spikatur dhe mendoj se kështu është edhe në shumë vende tjera. Pastaj edhe shënjestrimi i demografive të ndryshme, për shembull në SHBA, ne synojmë Instagramin dhe Tiktok-un për të provuar të përgënjeshtrojmë keqinformimin dhe dezinformatat sepse këto dy rrjete përdoren nga të rinjtë, ata nuk e përdorin më Facebook-un. Ne duhet të jemi të vetëdijshëm se të gjitha demografitë ndajnë dezinformata dhe keqinformata, jo vetëm të rinjtë apo vetëm të moshuarit, por të gjithë padallim. Pra, të jesh i vetëdijshëm se nga vjen keqinformimi dhe të dish ta kontrollosh atë është shumë jetike dhe e rëndësishme, por përsëri, mendoj se jemi të vetëdijshëm se keqinformimi dhe dezinformimi janë problem global dhe nuk kufizohen vetëm brenda kufijve të një shteti apo rajoni.
Aaron Sharockman – Drejtor Ekzekutiv i PolitiFact – Poynter
Politikanët thonë pothuajse çdo gjë në mënyrë që të mund t’i fitojnë zgjedhjet… ky është një fenomen mbarëbotëror dhe për këtë jam i sigurt… dhe ajo që pamë është se në gazetarinë e Shteteve të Bashkuara kishte një frikë ose hezitim për të treguar se politikanët nuk po e thonë të vërtetën, që po gënjejnë ose që po thonë diçka që është gjysmë e vërtetë. Dhe ne menndonim që njerëzit, qytetarët, apo votuesit duhet ta dinin se çfarë ishte e vërtetë dhe çfarë jo dhe gjendja u përkeqësua për shkak të situatës së internetit. Ne menduam në atë kohë, në vitin 2007, se qytetarët nuk e kanë aftësinë të kuptojnë siç duhet se çfarë ishte e vërtetë dhe çfarë nuk ishte e vërtetë në internet, kështu që ata kishin nevojë për burime informacioni ku mund të qaseshin për ta marrë informacionin e duhur. Përveç kësaj, një përfitim i asaj që ne bëmë, ishte që ne do t’ju njoftonim nëse politikani po e thoshte të vërtetën apo jo, duke i kërkuar llogari. Në këtë mënyrë, ne jemi duke punuar tashmë 15 vite, dhe kemi publikuar më shumë se 23000 verifikime faktesh dhe jemi zgjeruar edhe më tej duke mbuluar gjëra të ndryshme. Ne filluam t’i kontrollojmë faktet vetëm për politikanët, por tani ne i verifikojmë edhe mediat, postimet në internet, imazhet virale, memet, videot, njerëzit në TV, njerëzit në radio, gazetat, në thelb çdo pjesë të përmbajtjes që mund të shihni ose gjeni dhe diçka që ne mendojmë se mund ta verifikojmë.
Nicholas Johnston – Botues i Axios
Ne e kemi një e-mail adresë në Axios, . E-mailat më vijnë direkt mua. Aty njerëzit dërgojnë ankesa ose kërkojnë korrigjime dhe shpesh herë njerëzit më dërgojnë email dhe më thonë “oh ju shpërndani lajme të rreme, jeni budallenjë, pse po e bëni këtë?” dhe unë i pyes se çfarë lexoni dhe kujt i besoni? Dhe pata një shembull dje që ma kthyen një e-mail dhe më thanë: “Kam lexuar New York Times, Wall Street Journal dhe jam gjithashtu fans i madh i “Epic Times”. “Epic Times” është një organizatë lajmesh e krijuar nga kinezët e cila nuk bazohet në fakte. Ata shpërndajnë shumë lajme të vërteta, por gjithashtu edhe lajme të pavërteta. Dhe, i dërgova email atij personi, i thashë se duhet të jesh pak më i zgjuar në lidhje me këtë gjë dhe i dërgova diçka nga organizata e quajtur “News Guard” e cila bën auditime të organizatave të lajmeve në SHBA, se prej ku i marrin fondet e tyre, nga kush drejtohen, nëse janë të sinqertë apo jo. I thashë këtij personi që duhet t’i kushtojë më shumë vëmendje kësaj sepse po e lexon atë medie dhe mendojnë se ‘oh kjo duket tamam si Washington Post’. Nuk është e njëjtë! Dhe unë mendoj se kjo është një sfidë e edukimit mediatik, është shumë e vështirë për njerëzit të bëjnë dallimin mes të vërtetës dhe të pavërtetës.
Alex Mahadevan – Menaxher i Programit ‘’MediaWise’’ – Poynter
Pra, ajo që ne mësojmë në MediaWise është aftësia për t’i identifikuar fjalët kyçe kur jeni duke lexuar, sepse shumica e mediave të besueshme të gazetarisë e shenjojnë një lajm qoftë si opinion, kolumnë ose op-ed, ose editorial, kështu që ne u mësojmë adoleshentëve se si t’i kërkojnë të gjitha ato fjalë s, por ne gjithashtu u mësojmë atyre shkencën e një lajmi të fortë, shumë linqe dhe burime brenda një storie, citate nga ekspertët, raportim origjinal. Pra, ne përpiqemi t’u mësojmë adoleshentëve por edhe të gjithë tjerëve, se si ta identifikojnë një lajm të fortë kundrejt një artikulli ose opinioni që mund të mashtrojë në ndonjë mënyrë.
Siç u përmend nga z. Mahadevan, mosdiferencimi i lajmeve informative dhe opinioneve të shpërndara në media është bërë problem. Konsiderohet se është e vështirë, për të mos thënë e pamundur, që qytetarët të bëjnë dallimin mes lajmit dhe opinionit. Për më tepër, konsumuesit klasikë të lajmeve priren t’i ndjekin burimet e tyre, prej nga e marrin informacionin. Këto burime mund të ndjekin agjenda të caktuara, ose interesa që i plotësojnë interesat e këtyre konsumuesve dhe pikërisht atëherë shfaqet ky problem.
Për të kuptuar më mirë ndryshimin, ne e kemi elaboruar edhe më tej këtë çështje.
Nicholas Johnston – Botues i Axios
Gazetarët e kuptojnë se si gazetarët bëjnë gazetari dhe ne pikërisht po ngecim që t’ua shpjegojmë këtë gjë lexuesve tanë. Kjo është dicka për të cilën kemi menduar shumë që nga themelimi i Axios 5 vjet më parë, duhet të ketë sa më shumë transparencë në mënyrën se si i marrim vesh gjërat, si i bëjmë gjërat dhe t’i lëmë të shkëlqejnë reporterët tanë me ekspertizën e tyre. Diçka që e mendoj shumë është se në SHBA ne kemi faqe opinionesh dhe kemi faqe lajmesh dhe të gjithë gazetarët e dinë që janë të ndryshme, por asnjë lexues nuk mendon kështu. Vetëm njerëzit në shkollat e gazetarisë mendojnë kështu dhe prandaj mendoj se është shumë e rëndësishme të theksohen këto dallime dhe mënyra se si funksionojnë këto gjëra për shkak të kërcënimeve ndaj gazetarisë dhe gazetarëve, jo vetëm në SHBA, por në mbarë botën.
Michael Bolden – Drejtor Ekzekutiv dhe Kryeshef Ekzekutiv në Institutin Amerikan të Shtypit
Mendoj se është në interesin e të gjithë gazetarëve që t’u ndihmojnë njerëzve ta kuptojnë ndryshimin. Ka diskutime të vazhdueshme se cila është terminologjia që përdorim ne gazetarët për ta përshkruar punën tonë dhe si përkthehet kjo për publikun. Ne flasim për atë se cka është një artikull, çfarë është një rubrikë, çfarë është një opinion dhe çfarë është kumtesa. Këta janë terma që jo domosdoshmërisht janë të kuptueshëm për publikun, ata ndonjëherë kanë vështirësi t’i dallojnë dhe ne harrojmë se shpesh ajo që ne në SHBA e quajmë zhargon është shumë e zakonshme për industrinë tonë. Pra, kjo është një nga arsyet që ne avokojmë që gazetat, dhe organizatat e lajmeve të jenë sa më transparente në lidhje me punën e tyre, duke u shpjeguar njerëzve ndryshimin, duke etiketuar përmbajtjen kur është e nevojshme, në mënyrë që njerëzit të mund të dallojnë se çfarë është opinioni dhe çfarë është artikulli i bazuar në fakte.
John Watson – Universiteti Amerikan-
Autorët e opinioneve shumë shpesh nuk parashtrojnë asnjë fakt racional të bazuar në opinionin e tyre. Ata thjesht supozojnë dhe shumë shpesh me besimin se lexuesi tashmë është dakord me premisën bazë dhe thjesht u japin atyre siguri se qëndrimi i tyre është i saktë. Kështu do të bënin joprofesionistët dhe propaganda, por gazetarët profesionistë nuk do ta bënin këtë sepse gazetarët profesionistë janë trajnuar jo vetëm që të mos bëjnë sugjerime se si të merren me këtë çështje, por synojnë edhe të sjellin alternativa nga palët e tjera. Unë jap mësim mbi shkrimin e opinioneve dhe kërkoj absolutisht pa mëdyshje – që të përfshini edhe pikëpamjen e palës tjetër për t’i treguar lexuesit se i keni vlerësuar të dyja palët dhe i keni paraqitur faktet dhe se duke dhënë mendime racionale keni arritur në këtë vendim, por gjithmonë pasi keni marrë parasysh palën tjetër. Propaganda nuk do ta merrte kurrë në konsideratë palën tjetër veçse që ta kritikonte dhe kjo shpesh quhet lajm i rremë.
Verifikimi i autorëve, siç rekomandohet nga profesor Watson, është diçka që aplikohet nga studentët e gazetarisë. Për më shumë, studentët kanë ndarë me ne teknika dhe metoda të tjera që i kanë mësuar gjatë studimeve dhe të cilat i zbatojnë në jetën e tyre të përditshme për verifikimin e fakteve, si dhe perceptimet e tyre në rrjetet sociale.
Hanna Holthaus
Mendoj se rekomandimet do të ishin të ndryshme nëse po flisni se si gazetari duhet të luftojë në mënyrë aktive lajmet e rreme ose t’i qaset edukimit mediatik kundrejt dikujt që nuk e ka punë këtë profesion. Unë mendoj se nëse nuk vareni nga gazetaria për jetesë, gjëja më e mirë që mund ta bëni është të shihni se kush e shkruan artikullin, por nëse mendoni se nuk keni kohë të hulumtoni që lajmi nuk është i vërtetë – e gjitha që ju duhet ta bëni është një kërkim i shpejtë në Google.
Gabbie Puzon – studente
Në trajnimin virtual të MediaWise, ne e kemi një grup mjetesh dhe këshillash për verifikimin e fakteve, dhe gjithmonë ekziston një këshillë që mendoj se mund të përdoret pothuajse në çdo situatë, pothuajse në çdo kontekst, në çdo lloj postimi, dhe quhet “leximi drejt burimit”. Për shembull ju shihni një lloj lajmi si foto, video, artikull ose çfarëdo lajmi tjetër, dhe koncepti prapa leximit drejt burimit është gjetja e burimit origjinal të atij lajmi. DONE!
Bobbie Eisenstock – Profesor dhe student
Tri pyetjet që parashtrojnë verifikuesit e fakteve janë se kush qëndron pas informacionit, cilat janë provat dhe çfarë thonë burimet e tjera, prandaj ne duhet të marrim parasysh burimin, t’i vlerësojmë provat, të konsultojmë burime të shumta, jo vetëm të lexojmë një ose dy burime për lajm – hulumtojmë se çfarë kanë për të thënë burimet e tjera të besueshme për informacionin, veçanërisht nëse nuk kemi njohur për një faqe të caktuar interneti. Dhe përdorni kufizimin e klikimeve, që do të thotë, kur kërkoni në Google diçka, duhet
ta shmangni dëshirën për të parë gjënë e parë ose të dytën ose të tretën dhe në vend të kësaj kontrolloni se cilët janë titujt, shikoni URL dhe shikoni fragmentet. Zakonisht gjërat e para që dalin në kërkim janë reklamat dhe përmbajtjet e sponsorizuara dhe ne nuk duam të klikojmë mbi to dhe gjithashtu verifikoni faqet jopartiake për kontrollim faktesh.
Student, Universiteti i Kalifornisë Jugore
Të gjithë mendojnë se janë të aftë të bëhen gazetarë, të gjithë mendojnë se janë të aftë të prodhojnë lajme dhe mendoj se kjo kontribuon në përhapjen e dezinformatave dhe lajmeve të rreme. Ajo që unë besoj është se audienca tani është një mjedis dinamik ku njerëzit shkojnë në rrjete sociale për lajme, thjesht duke lexuar titujt sensacionalë, gjë që ndonjëherë është krejt ajo që u nevojitet.
Student, Universiteti i Kalifornisë Jugore
Një gjë që më ka rënë në sy kohët e fundit është se në vitet e fundit Facebook dhe Twitter, janë duke zbatuar këto lloj strukturash për një lloj verifikimi faktesh. Ndoshta është deri diku ide e mirë, por ju duhet ta kuptoni se këto kompani stimulohen për verifikimin e fakteve të pjesëve të caktuara të informacionit dhe gjithmonë do të ketë stimuj monetarë për kompanitë të mëdha. Ata nuk janë arbitra neutralë të së vërtetës dhe mendoj se ajo që thamë më parë, pra që secili individë është përgjegjës për të kuptuar se si merret informacioni, është jetike.
Student, Universiteti i Kalifornisë Jugore
Gjersa po drejtohemi drejt një peizazhi të ri, gazetarëve u duhet të adoptojnë dhe përfitojnë nga mediat sociale. Aq më tepër, mendoj se është shumë e rëndësishme që gazetarët të mos kenë frikë nga rrjetet sociale, sepse përveç asaj që të gjithë kanë përmendur, është edhe fakti që kur lexoni artikullin nuk e keni të njëjtën aftësi për të marrë pjesë në lajm, siç bëni nga leximi i një postimi në Facebook ku mund të komentoni, pëlqeni, shpërndani. Pra, nëse gazetarët përvetësojnë këtë aspekt të mediave sociale, duke e ditur se i ka edhe rreziqet dhe anët e saj negative, mendoj se kjo mund t’i bëjë më të besueshme lajmet që shpërndajmë.
Edhe pse ka ende shumë punë për t’u bërë në këtë drejtim dhe suksesi i vërtetë do të arrihet kur secili qytetar i botës të kuptojë qëllimin e edukimit mediatik, janë ndërmarrë iniciativa të mëdha për t’i ndihmuar qytetarët t’i përvetësuar këto praktika. Kjo nuk është iniciativa e parë e Kosovës për ta përvetësuar edukimin mediatik, nga e cila do të përfitonin qytetarët e saj, por vlerësohet se edukimi mediatik është ende term i panjohur për shumicën dhe se ne jemi vetëm fillestarë në këtë çështje. Kur shikojmë anën e ndritur, e kemi një shembull të shkëlqyer për ta ndjekur.
Se çfarë duhet bërë dhe si duhet bërë, shtjellohet nga disa prej akterëve më të rëndësishëm në këtë fushë, jo vetëm në SHBA, por në mbarë botën.
John Watson – Universiteti Amerikan
Dy hapa bazë: Kërkoni që edukimi mediatik të bëhet pjesë e shkollës fillore. Filloni mu aty dhe sigurohuni që të vazhdojë në një formë të caktuar deri në fillimin e universitetit. Nga ana profesionale, duhet t’u kërkoni shkollave të gazetarisë që të fokusohen tek saktësia, ideja për t’i shërbyer interesit publik dhe skepticizmi profesional, që pavarësisht se kush është në krye nuk mund të jeni mbështetës, jo antagonist por skeptik. Nëse qeveria e thotë një gjë, ju nuk duhet ta prezantoni atë si fakt, ju thoni se qeveria e tha këtë dhe si skeptik mund të jeni në dijeni të diçkaje që tregon se diçka mund të mos jetë e vërtetë ose që mund të mos jetë politika më e mirë. E keni obligim gjersa punoni në interes të publikut që ta nxirrni në pah këtë jo sepse nuk ju pëlqen një politikan i caktuar, por sepse është detyra juaj të jeni skeptik sepse kështu i shërbeni më së miri publikut.
Graham Brookie – DFRLab i Këshillit Atlantik:
Duhet t’i thjeshtojmë pak gjërat për njerëzit, dhe ka gjëra strukturore që mund të bëjmë nga pikëpamja e politikave, gjëra që mund t’i bëjnë platformat e mediave sociale ku jepen këto informata; çfarë duhet të bëjë qeveria jonë në drejtim të qeverisjes së kësaj hapësire, çfarë duhet të bëjë media ose si duhet të ekzistojnë mediat dhe të mbrohen në veçanti, dhe pastaj, nëse gjithçka që shihni në internet është false, duket sikur kjo është vërtet diçka konfuze dhe e frikshme dhe ajo që duhet të bëjmë për këtë është t’ua bëjmë të lehtë njerëzve në jetën e tyre të përditshme që të mund të thonë ‘mirë mirë po e shikoj këtë në burimet e mediave sociale, po e shikoj këtë në faqet e internetit të mediave ose po e shoh këtë në TV dhe unë mund t’i besoj kësaj për shkak të kësaj, këtij dhe atij ose jam pak skeptik për atë që po shoh këtu për këto arsye” dhe për këtë po flasim – pra, për qëndrueshmëri mediatike apo edukim mediatik, ndërtimi i një ekosistemi fleksibil në atë mënyrë që kur plasohet një gënjeshtër – nuk ka ndikim në të gjithë ekosistemin. Kur thuhet një e pavërtetë, ne mund të kuptojmë se cila është e vërteta.
Alexa Volland, Rrjeti i Kontrollit të Fakteve të Adoleshentëve MediaWise – Poynter
Pra, aftësia më e rëndësishme për të rinjtë nëse ata përpiqen të mësojnë për dezinformatat dhe të mendojnë në mënyrë kritike për llojet e përmbajtjes që shohin në internet është gjithmonë të pyesin se kush qëndron pas informacionit. Përgjigja e kësaj pyetjeje do t’jua bëjë të qarta shumë gjëra; a janë ata të njëanshëm, a përfitojnë diçka nga ju në besoni në këtë informacion apo nëse ju e ndani këtë informacion me ndjekësit tuaj. Pra, unë do të thoja që gjithmonë filloni me atë se kush e postoi lajmin, shikoni biografinë e tyre, a janë ekspertë legjitimë, a janë të verifikuar. Natyrisht, një llogari e verifikuar nuk do të thotë se diçka është e vërtetë, por mund të tregojë nëse ai/ajo është burim me reputacion në gjërat që po i hulumtoni. Kështu që, duke filluar me atë që e poston përmbajtjen, mu aty është baza ku duhet të fokusohet edukimi mediatik.
Nancy Soderberg – Drejtoreshë e lartë e NDI Kosovë
Mendoj se çelësi këtu është përsëri verifikimi i fakteve, por edhe transparenca financiare. Nëse dikush po paguan për ‘boost’ në Facebook ose hap një portal, kush po paguan për këtë? Kjo do të zgjidhte shumë probleme, nëse keni transparencë financiare lidhur me atë se kush qëndron pas këtij portali. Ju jeni dëshmitar të kësaj gjatë gjithë zgjedhjeve, të gjitha këto portale shfaqen bashkë me faqet e fansave dhe gjëra të tilla, por prapa gjithë kësaj qëndrojnë paratë, kështu që le ta bëjmë transparente se prej nga vijnë ato para.
Mund ta kemi lirinë e fjalës, por blerja e reklamave dhe angazhimi në sferën publike, financimi i tërë kësaj – duhet të jetë publik.
Alanna Dvorak – Menaxhere e Trajnimit Ndërkombëtar në Rrjetin Ndërkombëtar të Verifikimit të Fakteve – Poynter
A tingëllon si lajm i vërtetë? Nëse nuk ju duket i besueshëm, klikoni në një link tjetër, bëni hulumtimin tuaj. Shikoni nëse ka apo jo legjitimitet pas tij, shikoni se cili është burimi. Duhet të shikoni gjithmonë se ku është burimi i diçkaje. Mendoj se ky është vetëm hapi themelor i edukimit mediatik. Thjesht bëni një verifikim të rastësishëm.
X, Universiteti i Kalifornisë Jugore -Video mesazh…
E keni një aplikacion në telefonin tuaj dhe ju ua rikujtoni se cilat janë pyetjet, çfarë shihni. E vendosni në telefonin tuaj këtë informacion që po shihni dhe u kthen pyetje që duhet t’i bëni. Nuk duhet të jetë teknologji e fundit, është mjaft e thjeshtë sepse pyetjet që duhet t’u bëni atyre kanë të bëjnë me atë që po shihni dhe janë në të vërtetë shumë të thjeshta; cilat janë strukturat e pushtetit pas kësaj që po shikoj, kush e mori vendimin, çfarë po shihni, çfarë nuk po shihni dhe çfarë do të thotë kjo për mua, pse më intereson, pse duhet të më interesojë, pra mund të jenë disa pyetje dhe kështu i shtyni fëmijët të mendojnë.
Alice Berry – studente
Mendoj se është e rëndësishme vetëm të shtrohen pyetje. Thjesht po flisnim për dallimin mes qytetarëve dhe gazetarëve, por mendoj se çdo qytetar duhet të luajë rolin e vet çdo ditë dhe të pyesë kush është ky person, pse kanë shkruar për këtë temë, pse po e thonë këtë, si po i komunikojnë këto gjëra dhe kur t’u përgjigjeni këtyre pyetjeve, mund të vlerësoni me më shumë besueshmëri nëse mund t’i besoni ose të dyshoni në informacionin që po merrni.
Nicholas Johnston – Botues i Axios
Unë mendoj se në çfarëdo mënyrë që mundeni, duhet ta bëni këtë. E kam fjalën për ligjet në lidhje me median dhe të kuptuarit e medias në SHBA – kam mësuar për këtë në lëndët e fakultetit juridik. Në atë kohë i mësova kufijtë, pra, kufizimet mbi shtypin në SHBA. Sido që mund ta mësoni është në rregull, kështu që po i shmangem një pyetjeje këtu; në çdo mënyrë që mundeni – mësojeni. Mos u shqetësoni fare për atë punë. Është thjesht një temë e dobishme që humb shumë lehtë në shpejtësinë e ndryshimit teknologjik –mund të bëni një bisedë për këtë gjë, apo edhe për ndonjë gjë tjetër – është shumë e rëndësishme. Në vitin 2016, ideja e dezinformatave ose spam bot-ve rus në Twitter – askush nuk mendonte për këtë në SHBA dhe ne i kaluam zgjedhjet, i kaluam edhe 4 vitet e fundit kështu, dhe tani po e shohim se cka po ndodhë në Europë me Ukrainën dhe Rusinë dhe mendoj sikurse një popullist që shumë pak persona po mësojnë se si shpërndahet informatat në internet, prandaj edhe po na duhet ta mësojmë me patjetër… prandaj ju lutem mësojini këto gjëra.
