Albanian
English
Serbian
TurkishNdotja e ajrit, zbulohet shifra alarmante e vdekjeve nga ky faktor nA� ShqipA�ri
Shumica e popullsisA� sA� botA�s jeton nA� zona ku cilA�sia e ajrit nuk A�shtA� e shA�ndetshme. Ky konkluzion vjen nga raporti mA� i fundit i a�?CilA�sia e Ajrit 2018a�? nga Instituti me tA� njA�jtin emA�r, i cili A�shtA� njA� bashkA�punim mes Institutit tA� Pasojave pA�r ShA�ndetin dhe VlerA�simin dhe Matja e ShA�ndetit me ekspertA� tA� Universitetit tA� British Columbia, i cili jep tA� dhA�na pA�r cilA�sinA� e ajrit nA� mbarA� botA�n.
Sipas raportit tA� 2018-s, rreth 95% e njerA�zve jetojnA� nA� zonat ku pA�rqendrimet e grimcave tA� imA�ta (pluhuri i vogA�l ose grimca nA� ajA�r) tA� ambientit (nA� natyrA�) tejkalojnA� UdhA�zimin e CilA�sisA� sA� Ajrit tA� OrganizatA�s BotA�rore tA� ShA�ndetA�sisA�, e cila ka vendosur si prag 10 I?g / m3. Pothuajse 60% jetojnA� nA� zonat ku grimcat e shkA�lqyera tejkalojnA� edhe objektivin mA� tA� ulA�t tA� cilA�sisA� sA� ajrit tA� OBSH prej 35 I?g / m3.
Sipas hartA�s, vihet re se ShqipA�ria ndodhet nA� zonA�n e dytA� tA� a�?rrezikuta��, me 10-15 I?g / m3 tA� ndotjes sA� ajrit, mA� e lartA� se sa norma e vendosur nga OBSH.
SituatA� e ngjashme duket edhe nA� Ballkan, bA�n ndryshim Serbia dhe Kroacia, me disa pA�rkeqA�sime. Europa Qendrore sakaq, si dhe ajo Lindore ka njA� pA�rkeqA�sim tA� normA�s sA� ndotjes, nA� nivele qA� kap 25 I?g / m3.Situata duket mA� alarmante nA� AfrikA�n Veriore dhe Qendrore, si dhe nA� vendet e lindjes sA� Mesme. Ndotja nA� kA�to shtete tejkalon normA�n, duke arritur 35 I?g / m3.
Raporti citon edhe problematikA�n e lidhjes mes ndotjes sA� ajrit dhe sA�mundjeve qA� prekin popullatA�n nga ky korrelacion.
NA� ShqipA�ri, nA� vitin 2016, sipas raportit kishte 1,377 vdekje nga ajri i ndotur, nga 1,357 nA� vitin 2010, me njA� rritje tA� lehtA�.
E krahasuar pA�r vdekje pA�r 100 mijA� banorA�, ShqipA�ria, sA� bashku me vendet e Ballkanit dhe EuropA�s Qendrore renditet ndA�r shtetet me vdekjet mA� tA� larta.
PA�r vendin tonA�, ky raport A�shtA� 38.9 vdekje pA�r 100 mijA� banorA�. Nivelin mA� tA� lartA� e ka Bullgaria, me 67.4, e ndjekur nga Maqedonia me 61.9, Bosnja me 55.9, Hungaria 52.3, Mali i Zi me 48.8.
Vdekjet mA� tA� ulA�ta tA� lidhura me ndotjen janA� nA� vendet nordike, si Suedi (6.8), FinlandA� (9.7).
Grafiku nA� fund paraqet vdekjet e lidhura me cilA�sinA� e ajrit, pA�r EuropA�n, ku ShqipA�ria veA�ohet me ngjyrA� portokalli, duke u renditur e 11-a nA� grupin e vendeve qA� kanA� pasoja relativisht tA� rA�nda nA� lidhje me cilA�sinA� e ajrit.
Grimcat
NjA� nga komponentA�t mA� gjerA�sisht tA� gjurmuar dhe tA� studiuar tA� ndotjes sA� ajrit janA� grimcat e, e pA�rbA�rA� nga grimca ajrore qA� janA� mA� tA� vogla se 2.5 mikrometra me diametA�r aerodinamik (ose PM2.5). KA�to grimca janA� 20-30 herA� mA� tA� vogla se gjerA�sia e flokA�ve tA� njeriut dhe mund tA� kalojnA� menjA�herA� nA� mushkA�ri. Nivelet e PM2.5 maten nA� terma tA� mikrogramA�ve pA�r metA�r kub ajri (I?g / m3). Niveli i PM2.5 nA� ajrin e ambientit (nA� natyrA�) ka qenA� parashikuesi mA� i qA�ndrueshA�m i vdekshmA�risA� sA� hershme dhe rritja e aftA�sisA� sA� kufizuar (pA�r shembull, rritja e tA� sA�murA�ve dhe mungesa e shkollA�s ose punA�s).
Ozoni
NjA� tjetA�r ndotA�s i ajrit qA� pA�rdoret gjerA�sisht nga shumA� qeveri pA�r tA� pA�rcaktuar cilA�sinA� e ajrit A�shtA� ozoni. Ozoni formohet nga ndA�rveprimet kimike midis ndotA�sve tA� tjerA� nA� atmosferA�n ku jetojmA� dhe frymojmA�. Ky A�shtA� njA� gaz reaktiv qA�, pA�r shkak tA� aftA�sisA� sA� tij pA�r tA� irrituar indet e ndjeshme nA� rrugA�t e frymA�marrjes dhe mushkA�ritA�, A�shtA� shoqA�ruar me pasoja negative tA� shA�ndetit te fA�mijA�t dhe tA� rriturit. Efektet e tij nA� sistemin e frymA�marrjes janA� tA� mirA�pA�rcaktuara dhe pA�rfshijnA� pA�rkeqA�simin e astmA�s (efektet akute) dhe zvogA�limin e rritjes sA� mushkA�rive (efektet kronike).
